De mens is een sociaal wezen en stemt zijn gedrag af op het gedrag van anderen. Op welke wijze hebben sociale normen invloed op ons dagelijks gedrag? In dit artikel gaan we dieper in op de invloed van sociale normen en waarden op de samenleving, aangevuld met voorbeelden uit de praktijk.
Normen en waarden van de samenleving
Normen en waarden zijn in een maatschappij van groot belang. Ze geven richting aan ons bestaan en scheppen richtlijnen voor onze gedragingen. We zijn bewust of onbewust steeds aan het kijken of ons gedrag, of het gedrag van de mensen om ons heen, voldoet aan de heersende normen en waarden. Deze normen en waarden kunnen sterk verschillen per omgeving en zijn afhankelijk van allerlei factoren als religie, cultuur, leeftijd, sociaaleconomisch milieu enzovoort.
Het kan zo zijn dat mensen in hun leven met zeer verschillende normen en waarden worden geconfronteerd. De normen en waarden die bij een kind thuis gelden kunnen bijvoorbeeld heel anders zijn dan de normen en waarden die men op school hanteert.
Normen en waarden verschillen van elkaar. Waarden zijn idealen en motieven die nagestreefd worden door een groep mensen. Het zijn opvattingen van de samenleving over wat wenselijk is. Zo is rechtvaardigheid een voorbeeld van een waarde. Mensen vinden dat rechtvaardigheid een ideaal is dat nagestreefd moet worden door iedereen.
Lees meer over onze speciale training ‘Gedragsvaardigheden voor boa’s’
Normen hebben een concreter karakter en zijn richtlijnen waarnaar mensen geacht worden zich te gedragen. Het zijn als het ware uitwerkingen van de veel meer abstracte waarden. Een voorbeeld van een norm die een uitwerking is van de waarde rechtvaardigheid is dat mensen hun kinderen niet slaan. Dit wordt immers door een meerderheid van de samenleving als onrechtvaardig beoordeeld. Een ander voorbeeld is dat het een waarde is dat je respect moet hebben voor ouderen. De norm die hieruit voortvloeit is dat je voor oudere mensen op staat in het openbaar vervoer.
Wat is het verschil tussen injunctieve normen en sociale normen?
Er zijn verschillende normen van invloed op het gedrag van de mens. Allereerst zijn er injunctieve normen, de normen die andere mensen ons opleggen. Een goed voorbeeld hiervan is wetgeving. De maatschappij en de overheid legt in de wet bepaalde normen vast waarvan men vindt dat deze nageleefd moeten worden. Zo is het een injunctieve norm dat je niet mag stelen. Dit staat in de wet en over het algemeen vindt de maatschappij stelen niet geoorloofd.
Maar misschien nog wel belangrijker zijn de sociale normen, ook wel descriptieve normen genoemd. Deze normen worden bepaald door het gedrag van mensen om ons heen. We leiden uit het handelen van andere mensen af welke normen al dan niet van toepassing zijn. Een voorbeeld hiervan is dat de norm is dat je aansluit in de rij voor de kassa bij de supermarkt. Er is geen wet die ons voorschrijft dat dit de norm is, maar aangezien iedereen netjes in de rij aansluit volgen we dit voorbeeld.
Overeenkomsten tussen injunctieve normen en sociale normen
Uiteraard zijn er veel overlappingen tussen injunctieve en sociale normen. Het is veelal zo dat een norm ons wordt opgelegd, bijvoorbeeld omdat hij in de wet is opgenomen, maar dat het tevens de sociale norm is.
Denk hierbij bijvoorbeeld aan de norm dat je als ouders kinderen van de leerplichtige leeftijd naar school stuurt. Het staat in de wet dat kinderen onder de zestien jaar onderwijs moeten volgen (de injunctieve norm) en het is tevens een norm die door het merendeel van de samenleving wordt nageleefd (de sociale norm).
De sociale normen kunnen erg verschillen per milieu, setting of omgeving. Wat in de ene setting de norm is hoeft dat niet te zijn in een andere omgeving. Sociale normen zijn sterk afhankelijk van tijd en plaats. Zo is het bijvoorbeeld in het dagelijks leven de norm om aangekleed en niet naakt over straat te gaan. Op een nudistencamping is het juist de norm dat iedereen naakt is.
De invloed van sociale normen op gedrag
De kracht van de sociale norm kan worden gebruikt om mensen te bewegen tot het vertonen van bepaald gedrag. Onderzoek heeft uitgewezen dat mensen sneller geneigd zijn zich aan bepaalde normen te houden als zij het idee hebben dat andere mensen diezelfde normen naleven.
Een voorbeeld van invloed van sociale normen op gedrag
Een goed voorbeeld is het onderzoek van Cialdini uit 1991. De onderzoeker vergeleek hier hoeveel mensen afval op straat gooiden in een schone en in een vervuilde omgeving. De resultaten waren veelzeggend. In de schone omgeving, waarvan duidelijk was dat het de sociale norm was dat mensen geen afval weggooiden, daarom was het immers zo schoon, gooide slechts 14% van de mensen afval op straat. In de vervuilde omgeving, waar het blijkbaar de heersende norm was om afval weg te gooien, bleek 32% van de mensen dit voorbeeld te volgen en afval op straat te gooien.
Dit effect werd nog eens versterkt als zij daadwerkelijk iemand afval weg zagen gooien in de vervuilde omgeving. De bevestiging van de sociale norm die zei dat het normaal was om afval op straat te gooien verhoogde het percentage dat eveneens afval weggooide tot maar liefst 52% van de mensen. Wanneer iemand in een schone omgeving afval op straat gooide had dit een omgekeerd effect. Omdat mensen nu live konden aanschouwen dat iemand gedrag vertoonde dat in strijd was met de sociale norm verlaagde het percentage dat afval weggooide in een schone omgeving tot 6%.
Voorbeeld 2: stadsbestuur in New York zorgt voor verandering
Het onderzoek van Cialdini wordt bevestigd door de ervaringen van het stadsbestuur van New York in de jaren ’90. Als reactie op de verpaupering van de stad waar criminaliteit en vandalisme destijds een groot probleem waren introduceerde de toenmalige burgemeester Giuliani een zogenaamd ‘zero tolerance’-beleid. Hierbij werd iedereen hard aangepakt als hij een regel overtrad, ook al was het een simpele overtreding. Zo werd het niet eens getolereerd als iemand de straat overstak op een plek die er niet voor was bedoeld. De politie trad ook op tegen mensen die afval op straat gooiden.
Giuliani zorgde er vervolgens voor dat overtreders hard bestraft werden. Hiernaast werd de stad volledig opgeruimd, graffiti werd verwijderd en gebreken werden gerepareerd. Alhoewel de harde hand van Giuliani sterk werd bekritiseerd leek het snel zijn vruchten af te werpen. De criminaliteitscijfers daalden en de stad werd schoner en veiliger.
Het beleid van de burgemeester van New York zorgde voor een verandering van de sociale norm. Waar het eerst de norm was om afval op straat te gooien en graffiti te spuiten op leegstaande panden, was het nu de norm om de stad schoon en heel te houden. Dit had ook grote gevolgen voor de veiligheid in de stad, zoals ook wordt bevestigd door de ‘Broken Windows’-theorie van de Amerikaanse wetenschapper George Kelling.
Volgens deze theorie vormen verloedering van een buurt of stad een voedingsbodem voor bepaalde vormen van criminaliteit. Het schoon en heel houden van buurten en steden draagt volgens deze theorie bij aan een veiliger omgeving. Dit is het beste voorbeeld van de invloed van sociale normen op gedrag. Doordat in een schone niet-verloederde omgeving de indruk wordt gewekt dat mensen zich volgens de regels gedragen, besluiten anderen zich te gedragen overeenkomstig deze gestelde sociale norm.
Sociale normen en integriteit
Sociale normen zijn ook van invloed op de wijze waar op mensen handelen op de werkvloer. Het naleven van werk gerelateerde normen en waarden wordt integriteit genoemd. Integer handelen wordt uitgelegd als handelen op een adequate en zorgvuldige wijze, passend bij je functie. Hierbij dienen verantwoordelijkheden en geldende wetten en regels (injunctieve normen) in acht te worden genomen. Omdat lang niet alle normen waar integriteit volgens de samenleving op is gebaseerd zijn vastgelegd in concrete wetten en regels, spelen sociale normen ook hier een grote rol.
Sociale normen opgenomen in wetten en regels
Ook als het gaat om normen die wel in regels of wetten zijn gevat kan de invloed van sociale normen aanzienlijk zijn. Het belang van sociale normen in relatie tot integriteit zorgt voor een grote mate van kwetsbaarheid. De integriteit van werknemers is hierdoor erg afhankelijk van de geldende sociale normen in een bepaalde werkomgeving.
Een simpel voorbeeld hiervan is diefstal op de werkvloer. Het ontvreemden van bedrijfseigendommen zoals papier, paperclips, pennen of soms printers en laptops is uiteraard alles behalve integer. Diefstal is zelfs bij wet verboden waardoor er bij het meenemen van kantoormaterialen een concrete injunctieve norm wordt overtreden.
Gebleken is echter dat het ontvreemden van artikelen als papier en pennen door werknemers in veel bedrijven normaal wordt gevonden. Mensen kijken er allerminst vreemd van op als je aan het einde van de werkdag je tas vult met enkele door de baas aangeschafte kantoorspullen. Blijkbaar is het in dergelijke gevallen niet de injunctieve norm die zelfs in het Wetboek van Strafrecht is vastgelegd bepalend, maar de sociale norm die op de werkvloer heerst.
Gevolgen voor integriteit op werk
Het moge duidelijk zijn dat dergelijke situaties grote gevolgen hebben voor de integriteit van werknemers. Het is daarom van belang dat er in bedrijven veel aandacht wordt besteed aan integriteit en de hieruit voortvloeiende normen. Het tegengaan van het bestaan van sociale normen die tegenstrijdig zijn met de bij integer handelen passende normen moet prioriteit krijgen. Als niemand in een bedrijf papier en pennen mee naar huis neemt is de kans zeer klein dat een individuele werknemer ervoor kiest dit wel te doen.
De invloed van sociale normen op het gedrag van mensen is aanzienlijk, of het nu gerelateerd is aan het gooien van afval op straat, crimineel handelen in de stad of integriteit op de werkvloer. Wanneer men het gedrag van mensen wil beïnvloeden is het van groot belang in het achterhoofd te houden dat mensen zich meten aan het gedrag van anderen.
Conclusie: de samenleving kan niet zonder sociale normen
Het enkel opstellen van wetten en regels in de hoop dat dit tot de gewenste gedragsverandering zal leiden is niet voldoende. Burgers zullen alleen anders gaan handelen als zij het idee hebben dat zij hiermee voldoen aan de door de omgeving gestelde sociale normen. Daarom hebben publieke handhavers zoals boa’s altijd een voorbeeldfunctie in de samenleving en is het van essentieel belang dat zij op de hoogte zijn van de sociale normen in Nederland. Burgers zullen alleen anders gaan handelen als zij het idee hebben dat zij hiermee voldoen aan de door de omgeving gestelde sociale normen.
Toezichthouders brengen regelmatig een boodschap die niet als positief zal worden ervaren. Hoe zorg je er dan voor dat je het respect krijgt van de aangesprokene, je overkomt als een servicegerichte vertegenwoordiger van jouw organisatie én de boodschap toch duidelijk en geloofwaardig wordt ontvangen? Lees meer informatie over onze trainingen voor publieke handhavers.